«Ադրբեջանական բանտում տասնյակ հայեր կան, ովքեր ձերբակալվել կամ գերեվարվել են 2020 թվականի Ղարաբաղյան պատերազմից հետո։ Ինչո՞ւ ադրբեջանցի իրավապաշտպանները չեն պաշտպանում հայերին, ինչի՞ց է կախված նրանց վերադարձը»․այս և այլ հարցերի մասին BBC-ն անդրադարձ է արել։

«Հայրիկը, ինչպես բոլորը, անձնագրային հսկողությունն էր անցնում Հակարիի կամրջի անցակետում, անձնագիրը տարան ստուգելու, և դա երկար տևեց։ Որոշ ժամանակ անց ադրբեջանցիները մոտեցան մեզ և ասացին. որ նրանք պետք է հարցազրույց վերցնեն հորիցս, որ մի քանի հարց ունեն»- BBC-ին ասել է ղարաբաղցի փախստական ​​Ծովինար Խաչատրյանը՝ Վագիֆ Խաչատրյանի դուստրը։

«2023 թվականի հուլիսին մի երիտասարդ կին Ղարաբաղից Հայաստան է ուղեկցել հորը՝ Վագիֆ Խաչատրյանին։ Այդ պահին հայերով բնակեցված Ղարաբաղը փաստացի շրջափակված էր Ադրբեջանի կողմից, իսկ այն Հայաստանի հետ կապող միակ ճանապարհին ադրբեջանական անցակետ կար, որով միայն բուժման մեկնող հիվանդներին էին թույլատրում անցնել։

Այդ պահին Վագիֆ Խաչատրյանին Կարմիր Խաչի միջազգային կոմիտեի շտապօգնության մեքենայով Ղարաբաղից տեղափոխում էին Հայաստան՝ սրտի վիրահատության»,-գրում է BBC-ն։

Ըստ Ծովինար Խաչատրյանի՝ սահմանապահներն իրեն ասել են, որ հորը «տանելու են շտաբ»՝ հարցաքննելու և անմիջապես հետ են բերելու։ «Ինձ վստահեցնում էին, որ Աստված գիտի, որ մենք ձեր հորը հետ կբերենք, նա 15 րոպեից այստեղ կլինի»,- հիշում է նա: Բայց հորը չեն վերադարձրել։

Ավելի ուշ Բաքվում դատելու էին Վագիֆ Խաչատրյանին,  նրան 15 տարվա ազատազրկման են դատապարտել  1992-1994 թվականներին Ղարաբաղյան պատերազմի ժամանակ «ադրբեջանական գյուղում ջարդեր կազմակերպելու մեղադրանքով» (չակերտները՝ Hayastan.news-ի)։ «Հայկական մամուլը Խաչատրյանի դատավարությունն անվանում է «դատավարություն» և չի հավատում ադրբեջանական արդարադատությանը»,-գրում է BBC-ն։

Ինքը՝ Վագիֆ Խաչատրյանն, իրեն մեղավոր չի ճանաչել, իսկ դատարանում նրա փաստաբանն ասել է, որ նա չի մասնակցել քաղաքացիական անձանց սպանությանը և այդ պահին եղել է տանը։

Վագիֆ Խաչատրյանը 2020 թվականի ղարաբաղյան պատերազմի ավարտից հետո, իսկ այժմ ադրբեջանական բանտերում գտնվող տասնյակ հայերից մեկն է։ Երբ 2023 թվականի սեպտեմբերին և հոկտեմբերին Ղարաբաղի հայ բնակչությունը զանգվածաբար փախավ Հայաստան, ադրբեջանական բանտերը համալրվեցին Ղարաբաղի նոր բնակիչներով։

 

Ովքե՞ր են նրանք՝ Ադրբեջանում գտնվող հայ գերիները

 

Թե կոնկրետ քանի հայ կա ադրբեջանական բանտերում, հայտնի չէ։

Նրանց թվում կան զինվորականներ (ադրբեջանական լրատվամիջոցներում նրանց հաճախ ահաբեկիչներ են անվանում), քաղաքացիական անձինք, ինչպես նաև չճանաչված Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության ղեկավարության անդամներ։ Ադրբեջանի անվտանգության ուժերը ձերբակալել են նախկին նախագահներից երեքին՝ Արկադի Ղուկասյանին, Բակո Սահակյանին և Արայիկ Հարությունյանին։

«Նրանց առաջադրվել է լուրջ մեղադրանք՝ կապված ահաբեկչության հետ։ Ադրբեջանի գլխավոր դատախազության և Պետական ​​անվտանգության ծառայության (ՊԱԾ) համատեղ հայտարարության մեջ Արայիկ Հարությունյանը մեղադրվում է 2020 թվականի ղարաբաղյան պատերազմի ժամանակ երկրի տարածքը ականապատելու, ապօրինի ռազմական կազմավորումներ ստեղծելու, ապօրինի զենք ներկրելու և ադրբեջանական քաղաքները գնդակոծելու մեջ։

Իսկապես, 2020 թվականի աշնանը Ղարաբաղում 44-օրյա պատերազմի ժամանակ, ըստ բազմաթիվ դիտորդների, երկու կողմերն էլ, ի թիվս այլ բաների, կրակել են քաղաքացիական օբյեկտների ուղղությամբ։ Ինչպես նշել է Human Rights Watch միջազգային իրավապաշտպան կազմակերպությունը, բացի այդ, և՛ հայկական, և՛ ադրբեջանական կողմերը պատերազմում կասետային զինամթերք են օգտագործել»,-գրում է BBC-ն։ (Նշենք, որ հայկական կողմը դա չի հաստատել․ Hayastan.news):

Հայաստանի ԱԳՆ-ն դատապարտել է նախկին նախագահների և նախկին ԼՂՀ ղեկավարության այլ անդամների կալանավորումը։

Ձերբակալված ղարաբաղցի հայ քաղաքական գործիչների խմբի մեջ առանձնանում է ռուսաստանցի հայտնի գործարար Ռուբեն Վարդանյանը, ով միայն անցյալ տարի էր այցելել Ղարաբաղ, որտեղ մի քանի ամսով դարձել էր պետնախարար։ Նա և չճանաչված ԼՂՀ այլ ղեկավարներ ձերբակալվել էին այս տարվա սեպտեմբերին Ղարաբաղից հայերի զանգվածային գաղթի ժամանակ։

Վարդանյանի կալանավորումը տպավորիչ տեսք ուներ, այն ակտիվորեն քննարկվում էր ադրբեջանական սոցցանցերում։ Լուսանկարներից մեկում Վարդանյանը պահվում է սահմանապահների կողմից այն բանից հետո, երբ նա փորձել է անցնել Լաչին քաղաքի մոտ գտնվող անցակետով։

Այնուհետև տեսանյութում 55-ամյա Վարդանյանին առանձնապես վտանգավոր հանցագործի պես՝ ձեռքերը մեջքին փաթաթած  առաջնորդում են Պետական ​​անվտանգության ծառայության շենքի միջանցքով։

 

 

Շարքային բնակիչների մեջ, բացի Վագիֆ Խաչատրյանից, կալանավայրում կա ևս առնվազն երկու տարեց։  

Ենթադավում է, որ իրավիճակն ամենաբարդն է ռազմագերիների համար։ Հայ իրավապաշտպաններն ասում են, որ զինվորներից շատերը զոհվել են գերության մեջ։ Բացի այդ, Հայաստանը չի հավատում, որ Ադրբեջանում կա ընդամենը 33 հայ զինվորական։ Հայկական տվյալներով՝ 2023 թվականի գարնան դրությամբ նրանք 100-ից ավելի են։

Փաստաբան Սիրանուշ Սահակյանը, ով աշխատում է բանտարկյալների իրավունքների պաշտպանության ուղղությամբ, ասում է, որ պաշտոնական Բաքուն այսօր ճանաչել է Ադրբեջանում պահվող 55 անձի, որոնց թվում կան ինչպես զինվորականներ, այնպես էլ քաղաքացիական անձինք, ինչպես նաև Լեռնային Ղարաբաղի ղեկավարության անդամներ։ 

Նրա խոսքով, կա «Ադրբեջանի կողմից պաշտոնապես չճանաչված ևս 80 գերի և նրանց ճակատագրով չեն հետաքրքրվում»։

BBC-ի այն հարցին, թե քանի՞ հայ է պահվում Ադրբեջանում, ոչ ՀՀ գլխավոր դատախազությունը, ոչ էլ արտաքին գործերի նախարարությունը չեն արձագանքել։

Հայաստանի օմբուդսմենը նույնպես չի արձագանքել BBC-ի հարցերին։ Կարմիր խաչի միջազգային կոմիտեն իր պատասխանում հրաժարվել է նշել թվերը, նշելով, որ դրանք միայն տրամադրում են կողմերին։

 

 

Ո՞վ է պաշտպանելու հայերի իրավունքները.

«Ադրբեջանում տեղի իրավապաշտպանները կարող են ոտքի կանգնել՝ ի պաշտպանություն կալանավորված հայերի իրավունքների: Բայց դա այնքան էլ այդպես չէ:

Ադրբեջանցի իրավապաշտպանները, որոնք սովորաբար պատրաստ են պաշտպանել համաքաղաքացիների իրավունքները, կարծես փորձում են չմիջամտել հայերի դատավարություններին։

«Իրավապաշտպան Էլդար Զեյնալովն ասում է, որ այս բանտարկյալների նկատմամբ ինքը «չեզոք-անկախ» վերաբերմունք ունի»,-գրում է BBC-ն։

«Իրավապաշտպանի կողմից տեղեկատվություն ստանալն իմաստ ունի միայն այն դեպքում, երբ այն կարող է օգտագործվել քննադատության, պաշտպանական արշավի համար, բայց այս հայերի հատուկ կարգավիճակը դա անհնարին է դարձնում»։

«Հատուկ կարգավիճակ» ասելով Զեյնալովը նկատի ունի նրանց, ովքեր մեղադրվում են հատկապես ռազմական հանցագործությունների և մարդկության դեմ հանցագործությունների մեջ։

«Ինքը՝ Էլդար Զեյնալովը, Ղարաբաղում առաջին պատերազմի ժամանակ պաշտպանել է գերիների իրավունքները։ Նրա խոսքով, 1994 թվականից ի վեր Ադրբեջանի և Հայաստանի իշխանությունները, ինչպես նաեւ Կարմիր Խաչը գրեթե բացառապես ներգրավված են այս հարցում։ «Նրանց չեն հետաքրքրում մեր խորհուրդներն ու մեկնաբանությունները, երբեմն էլ դրանք դանակի պես սուր են»,- ասում է նա»,-գրում է լրատվամիջոցը։

Իրավապաշտպանը նաև այլ պատճառներ է նշել, թե ինչու են կողքից հետևում գործընթացին։

 

Արդարադատության և բանտարկյալների վիճակի հետ կապված խնդիրներ

Վերջերս BBC-ին տված հարցազրույցում ադրբեջանցի մեկ այլ իրավապաշտպան և քաղաքական փախստական Արիֆ Յունուսն ասել է, որ անջատողականների թեմայով ադրբեջանցի իրավապաշտպանները հաճախ վախենում են ոչ միայն պետությունից, այլև հասարակական կարծիքից, և այդ պատճառով նրանք չեն ցանկանում պաշտպանել, օրինակ, թալիշ անջատողականներին։ Դա տեղի է ունեցել նույնիսկ այն դեպքերում, երբ միջազգային իրավապաշտպաններն ահազանգել են։

«Ադրբեջանում արդարադատության հետ կապված խնդիրներն արդեն երկար տարիներ նկատել են միջազգային կազմակերպությունների կողմից, երբ ոտնահարվում են ադրբեջանցիների իրավունքները, հասարակությունը հավատում է դրան և նույնիսկ քննարկում: Բայց դա տեղի չի ունենում հայերի իրավունքների թեմայով։

Օրինակ, ամռանը Բաքվում հասարակությունը վրդովվեց, երբ լրագրողները ցուցադրեցին կադրեր լեռնային Սոյուդլու գյուղից, որը ոստիկանները շրջափակման մեջ էին պահել տեղի ֆերմերների բնապահպանական բողոքից հետո:

Միևնույն ժամանակ, Ղարաբաղի շրջափակում կար, բայց դրան չհավատացին ո՛չ ադրբեջանական ընդդիմությունը, ո՛չ իրավապաշտպանները (գոնե հրապարակավ)։

Տեղի ակտիվիստները պարբերաբար կազմում են քաղբանտարկյալների ցուցակներ, որոնք պարունակում են հարյուրից ավելի անուն, իսկ իրավապաշտպաններից ոմանք իրենք են եղել բանտում։ Նրանք բացահայտել են բանտարկյալների խոշտանգումների և սպանությունների բազմաթիվ դեպքեր»,-գրում է լրատվամիջոցը։

Միջազգային իրավապաշտպան Human Rights Watch կազմակերպությունը, պատերազմից 4 ամիս անց, գրել է, թե ինչպես են խոշտանգել հայ գերիներին Ադրբեջանում և կոչ արել երկրի իշխանություններին ուսումնասիրել այդ դեպքերը։

BBC-ն նաև հետաքննել է հայ ռազմագերիների սպանության դեպքերը անմիջապես պատերազմի ժամանակ և դրան հաջորդած երկու երկրների սահմանին բախումների ժամանակ։

Այսօր ադրբեջանական բանտերում հայ զինվորների առողջական վիճակը վերահսկվում է միայն Կարմիր խաչի միջազգային կոմիտեի կողմից։ ԿԽՄԿ-ն BBC-ին ասել է, որ այս դիտարկումների արդյունքները և նրանց առաջարկությունները, իրենց սեփական ընթացակարգի համաձայն, կարող են փոխանցվել միայն կալանավորված կողմի իշխանություններին:

BBC-ն փորձել է զրուցել Ադրբեջանում դատված հայ զինվորների փաստաբանների հետ։ Սակայն հրապարակման պահին ինը փաստաբաններից ոչ մեկի հետ կապ հաստատել չի հաջողվել:

Նիդերլանդներում բնակվող Արիֆ և Լեյլա Յունուսները այն քիչ ադրբեջանցի իրավապաշտպաններից են, ովքեր հետևում են Ադրբեջանում հայ զինվորների դատավարություններին։

Նրանց խոսքով՝ ռազմագերիների դատավարություններն ընթանում են խախտումներով։ Մասնավորապես, բանտարկյալները հնարավորություն չունեն կապ հաստատել հարազատների հետ, իսկ դատավարություններն անցնում են դռնփակ, և լրագրողները չեն կարողանում պարզել, թե ինչ է կատարվում դատարանի դահլիճում։

Միևնույն ժամանակ ԿԽՄԿ-ն պնդում է, որ պարբերաբար այցելում է հայ կալանավորներին, այդ թվում՝ նրանց ընտանիքների հետ կապ պահպանելու համար։ Նրանք կարող են հաղորդակցվել հեռախոսազանգերի, նամակների և նախապես ձայնագրված տեսանյութերի միջոցով:

Վագիֆ Խաչատրյանի դուստր Ծովինարը պատմել է, որ վերջին անգամ հոր հետ հեռախոսով խոսել է հենց Կարմիր Խաչի միջազգային կոմիտեի միջնորդությամբ՝ հոկտեմբերի 12-ին, դատավարության մեկնարկի նախօրեին. «Նա չի ասել ինչ-որ բան իր մասին, նա հարցրեց մեր առողջության մասին, որտեղ ենք մենք, ինչպես ենք դուրս եկել Ղարաբաղից»: