Երևանը Հայաստանի սիրտն է ու համայն հայության մայրաքաղաքը, անբացատրելի մթնոլորտով ու ձգողականության ուժով այս քաղաքի գլխավոր հատակագծի հեղինակը Ալեքսանդր Թամանյանն է։

Hayastan.news-ն այսօր անդրադառնում է Երևանի գլխավոր ճարտարապետ, Հայաստանի ժողովրդական ճարտարապետ, Պետերբուրգի Գեղարվեստի կայսերական ակադեմիայի փոխնախագահ Ալեքսանդր Թամանյանին, այսօր մեծանուն հայի ծննդյան օրն է։

Թամանյանը ծնվել է 1878 թվականի մարտի 4-ին՝ Ռուսաստանի կայսրության Եկատերինոդար (այժմ ՝ Կրասնոդար) քաղաքում հայ բանկային ծառայող Հովհաննես (Իվան) Միրոնովիչ Թամանյանցի (1838-1930) և նրա կնոջ՝ Մարիա Էմանուիլովնա Տերտերյանի (1850-1925) մեծ ընտանիքում: Հովհաննես Միրոնի նախնիները Արևմտյան Հայաստանի Տրապիզոնից էին և փախել էին Ռուսաստան Oսմանյան կայսրությունում հայերի դեմ իրագործված ցեղասպանության պատճառով:

Երիտասարդ Ա. Թամանյանը Ռուսաստանում, 1903

 

1898-ին Թամանյանը երկրորդ փորձից (առաջին անգամ օգնել էր ընկերջը) ընդունվել է Սանկտ Պետերբուրգի Գեղարվեստի կայսերական ակադեմիային կից Գեղարվեստի բարձրագույն ուսումնարանի ճարտարապետության ֆակուլտետ, ընթացքում սովորել է նաև ճարտարապետ Ալեքսանդր Պոմերանցևի արվեստանոցում։

Նրան նկատում էին բոլորը՝ դպրոցում նկարչի ուսուցչից մինչև ակադեմիայի վարպետները։ Հայ աշակերտը բացառիկ տաղանադավոր է եղել։ 
1902-ի մայիսին Թամանյանը նշանակվել է Սանկտ Պետերբուրգի հայկական եկեղեցիների սեփականության կառավարման խորհրդի ճարտարապետ։ Նա այդ շրջանում նախագծել է Սանկտ Պետերբուրգի Սմոլենսկի հայկական գերեզմանատան ծառայողական շենքերի և ջերմոցի նախագիծը։ Եվ այդպես սկսվեց կերտվել թամանյանական ձեռագիրը․ Պետերբուրգի Սբ. Կատարինե հայկական առաքելական եկեղեցու վերակառուցում՝ հիմքից,  Իշխան Ս. Ս. Աբամելիք-Լազարևի առանձնատան նախագիծ, Իշխանուհի Ելիզավետա Ֆեոդորովնայի նախաձեռնությամբ Հռոմում կառուցվելիք ուղղափառ տաճարի նախագիծ, Մեծ իշխանուհի Օլգա Ալեքսանդրովնա Ռոմանովայի առանձնատան նախնական նախագիծ վորոնեժյան կալվածքում և այլն։

Թամանյանի արագությունն անգամ ռեկորդային է եղել։ Երիտասարդ ճարտարապետը ռուսական քաղաքի շուկայական հրապարակ է կառուցել 2,5 ամսում․ 1913-ին Ռոմանովների տոհմի գահակալության 300-ամյակի հոբելյանական տոնակատարության կապակցությամբ Ալեքսանդր Թամանյանը ռեկորդային 2,5 ամսում կառուցել է այդ տաղավարային համալիրը՝ Յարոսլավլ քաղաքում գյուղատնտեսական Ցուցահանդեսի համար:

 

Ռուսաստանի կայսր Նիկոլայ Ալեքսանդրովիչ Ռոմանովը ներկա է եղել այդ ցուցահանդեսին, որտեղ է նրան ծանոթացրել են Թամանյանի հետ։

36 տարեկանում՝ 1914-ի հոկտեմբերի 27-ին Թամանյանին շնորհվել է ճարտարապետության ակադեմիկոսի կոչում:

Սակայն, կալվածքների, կարևոր շինությունների նախագծումից հետո, ինչպես ուսանողական ընկերոջը խոստացել էր Թամանյանը, ինքը պետք է ստեղծագործեր Հայաստանում և այդպես էլ արեց՝ հենց հայրենիքի սրտում դաջելով իր ֆենոմենալ հետագիծը։

1918-նի նա նկարիչ Հակոբ Կոջոյանի հետ նախագծել է Հայաստանի առաջին հանրապետության զինանշանը: Այդ զինանշանը հետևյալ տեսքն ուներ՝ արծիվ և առյուծ։

 

1919-ին Թամանյանը Հայաստանի գլխավոր ճարտարապետն էր և սկսվեց Երևանի շենացումը․ 1919-ին Ալեքսանդր Թամանյանը սկսեց մշակել Երևանի գլխավոր հատակագիծը:

Այդ ժամանակահատվածում` 1921֊1923թթ. Թամանյանը մեկնել է Պարսկաստան։ Նրան են պատկանում`

Հայաստանի Հանրապետության հյուպատոս Մուշեղ Տեր-Զաքարյանի տան ճակատի ձևավորման նախագիծը Թավրիզում, Մելքոն Բաղդասարյանի տան նախագիծը Թավրիզի Լիլավա թաղամասի Քարաշենք մասում, Պանթեոնի նախագիծն և կառուցումը Թավրիզի Լիլավա թաղամասի Սուրբ Սարգիս եկեղեցու տարածքում, Պարոն Ավագ (Պարնավա) փողոցի կառուցապատումը, Թավրիզի գլխավոր փողոցներից մեկի նախագիծն և կառուցումը։

 

1923֊ին Թամանյանը վերադառնում է Երևան։ 1924-ի ապրիլի 3-ին Ժողովրդական կոմիսարների խորհուրդը հաստատեց Թամանյանի Երևան քաղաքի վերակառուցման և զարգացման հատակագիծը: Նախագիծը նախատեսված էր 150 000 մարդու համար, հետագայում այդ ցուցանիշը վերանայվեց մի քանի անգամ։

Եվ այդպես սկսվեց Երևանի կառուցումն ու արևը Երևան բերելը․ Հիդրոէլեկտրակայանի շենքը, Երևանի oպերայի և բալետի թատրոնը, որտեղ բաց ամֆիթատրոնի գաղափարը չիրագործվեց, նախագիծը փոփոխությունների ենթարկվեց ֆինանսավորման պատճառով։ Թատրոնի շենքի հիմնաքարի տեղադրման արարողությունը տեղի ունեցավ 1932-ին, Թամանյանն անձամբ է վերահսկել շինարարության մեկնարկը: Ալեքսանդր Թամանյանի մահից հետո՝ 1936-ին, թատրոնի ձևավորումը և կառուցումը վստահվել է ճարտարապետ Գևորգ (Գեորգի) Ալեքսանդրի Թամանյանին՝ նրա ավագ որդուն, ով աշխատում էր իր հոր հետ։

Ճարտարապետ Ա. Թամանյան՝ ամառային համերգասրահի բաց ամֆիթատրոնային տարբերակը (այժմ՛ Արամ Խաչատրյան համերգասրահ)

 

1926-1928 թվականներին Թամանյանը նախագծեց Հողժողկոմատի (Հողային հարցերով զբաղվող ժողովրդական Կոմիսարիատի) կառավարական շենքը, որը նա  նախատեսնում էր որպես Լենինի օվալաձև հրապարակի (այժմ՝ Հանրապետության հրապարակ) անսամբլի զարգացման առաջին շենքը:

Կառավարական տան նախագիծ, Ա.Թամանյան, Երևան: Կենտրոնական մասը չի կառուցվել, ինչը փոխել է արտաքին տեսքը և նվազեցրել շենքի ֆունկցիոնալությունը

 

 

Փոփոխված պլանը

 

Նախագիծն իրականություն է դարձրել ճարտարապետի ավագ որդին։ Շենքի հիմնական մասի շինարարությունն ավարտվել է 1941-ին, իսկ ամբողջ շենքը՝ 1952-ին:

Երևանի Պետական համալսարանի աստղադիտարան, Երևանի բժշկական ինստիտուտի անատոմիկում, Կենդանաբանության և անասնաբուժական ինստիտուտ (այժմ ՝ Հայաստանի պետական տնտեսագիտական համալսարան), Երևանի ուսանողական թաղամասի հատակագծի կազմում, դոկտոր Հ. Գաբրիելյանի առանձնատան նախագիծ, Թանգարանային թաղամասի նախագիծ Կոնդում, Մարտիրոս Սարյանի առանձնատան  նախագծի իրականացում, որտեղ նկարիչը ապրել է 1932-1972 թվականներին և որը դարձել է նրա տուն-թանգարանի մի մասը, զբոսայգի, ծննդատուն և այլ շինություններ Երևանում թամանյանական են։

Թամանյանի Երևանի հոյակապ օպերայի և բալետի թատրոնը 1937-ին Փարիզի համաշխարհային ցուցահանդեսում արժանացել է ոսկե մեդալի: Երևանի Կառավարական տան նախագծի համար Ալեքսանդր Թամանյանը 1942-ին հետմահու արժանացել է ԽՍՍՀՄ Ստալինյան մրցանակի:

Այս ամենից հետո, թվում է, թե պետք էր արժանին մատուցել Թամանյանին, սակայն ակադեմիկոս Ալեքսանդր Թամանյանի՝ 2001 թվականին ստեղծված թանգարանը 2016 թվականին միավորվեց ճարտարապետության ազգային թանգարանի հետ: Թամանյանն իր սիրելի Երևանում առանձին թանգարան չունի։

 

Hayastan.news-ի հրապարակման լուսանկարների աղբյուրը Թամանյանի ընտանեական արխիվն է, որը հրապարակված է նրա կայքում։